Ekspresjonizm – kierunek w sztuce, który rozwinął się na początku XX w. w Niemczech, ale korzeniami sięga do eksperymentów artystycznych wielkich twórców schyłku XIX w.: Vincenta van Gogha, Edwarda Muncha, Jamesa Ensora i Paula Gauguina, których można określić jako prekursorów ekspresjonizmu.

Ekspresja (łac.) to wyrazistość, siła oddziaływania dzieła na odbiorcę, na emocjonalną sferę jego psychiki. "Dzieło ekspresyjne" i "ekspresjonistyczne" to dwa osobne pojęcia.

Po raz pierwszy w roku 1911 autor książki "Abstraktion und Einfühlung" Wilhelm Worringer na łamach czasopisma "Der Sturm" wspomniał 'paryskich syntetystów i ekspresjonistów Cézanne'a, Van Gogha i Matisse'a'.

W roku 1912 nazwą tą określano wystawiającą w galerii Der Sturm grupę "Der Blaue Reiter".

Cechy charakterystyczne to deformacja i ostro zamalowywane kontury przedmiotów. Ekspresjonizm miał na celu wyrażenie uczuć artysty. Przeciwstawiał się naturalizmowi i mieszczaństwu. Wyraźna mimika w teatrze, w kinie kontrast barw.

Postawa wobec rzeczywistości

Konieczna jest "odnowa sztuk" (dzięki deformacji konkretnej rzeczywistości przedstawianej w dziełach uzyskuje się obraz realności "bardziej ludzkiej", co prowadzić ma do moralnej odnowy ludzkości)

Franz Marc: Nowe pokolenie nie chce (i nie może) żyć równie beztrosko, co poprzednicy, nie wiąże się z tym jednak pogarda dla przeszłości. Świat zmienił się całkowicie i artyści, aby pozostać aktualni wobec rzeczywistości, muszą "przeciąć pępowinę łączącą ich z przeszłością". "Świat rodzi nowe czasy. Nie wiemy tylko, czy nadszedł już czas odrzucenia starego świata. (...) Oto niepokojące pytanie naszych czasów".

Poczucie kryzysu:
niepokój, nieprzystosowanie, zaburzenia nerwicowe, apokaliptyczne zagrożenie
przyspieszona industrializacja w Niemczech zachwiała porządek moralny, doprowadziła do rozluźnienia więzów międzyludzkich, przyspieszyła "zabójczo" rytm życia, przyczyniła się do pojawienia się różnych uzależnień
rzeczywistość okazała się "miażdżącą machiną" dla żyjącej w niej jednostki, dlatego należy ją zniszczyć (zdeformować)
pogłębianie się przepaści między pokoleniami (częste motywy walki ojca z synem), należy ją zniszczyć (zdeformować)
gloryfikacja buntu przeciw wszystkim symbolom ustalonego porządku (rodzina, profesorowie, władza państwowa, armia) + solidarność z żyjącymi na marginesie społeczeństwa (biedacy, prostytutki, szaleńcy, młodzież)

I wojna światowa:
oczekiwanie na odnowienie świata po katastrofie wojny – ma się to dokonać nie przez reformy społeczne, ale przez wewnętrzną odnowę każdego człowieka: przez wyrzeczenia, do doskonałości.
wywołała tendencje pacyfistyczne i oczekiwanie na "nowego człowieka"

Zaangażowanie polityczne:
głównie w ruchach komunistycznych (Herbert Kühn: socjalizm, tak jak ekspresjonizm występuje przeciw intelektualnemu barbarzyństwu, maszynie i centralizacji, broni natomiast ducha, Boga i człowieczeństwa w człowieku)
Yvan Goll: "Ekspresjonizm to pierwiastek intelektualny walczący ze światem potęgi materialnej, bunt sumienia przeciw posłuszeństwu, krzyk serca przeciw masakrze i milczeniu uciśnionych".

Koncepcja artystyczna

protest przeciw naturalizmowi i impresjonizmowi (kopiowaniu rzeczywistości), także tendencjom konstruktywistycznym sztuki Cezanne'a w imię skrajnego subiektywizmu w odczuciach i sposobach ich artystycznego wyrazu
Herwarth Warden: "Malarz przedstawia to, co postrzega w najgłębszych warstwach swej świadomości, wyraża samego siebie, przemijająca rzeczywistość jest dlań jedynie symbolem, angażuje w ów proces samego siebie: to, co świat zewnętrzny zapisuje w jego świadomości, on z kolei wyraża od wewnątrz".
odzwierciedlanie głębokiej jaźni artysty
Herbert Kühn: "W przypadku ekspresjonizmu, między tym, co ma być przedstawione, a samym przedmiotem istnieje głęboka przepaść. Przedstawiony przedmiot nie jest prostą projekcją tego, co prezentuje, lecz zaproszeniem do zrozumienia tego, co rzeczywiście przedstawia. To, co ma być przedstawione, rozpoczyna się niejako poza samym obrazem."
uwolnienie od wszystkiego, co narzuca zewnętrzna rzeczywistość i zrekonstruowanie jej
nawiązania do filozofii Nietzschego (indywidualizm), Schopenhauera (pesymizm), Bergsona (duża rola intuicji)

Amadeo Modigliani, Alicja (1915)


Środki formalne

stosowanie sugestywnego koloru, często w kontrastowych (dysonansowych) zestawieniach, użycie aktywnych faktur, eksponowanie graficznego szkieletu kompozycji, lapidarność formy, deformacja uwypuklająca brzydotę (antyestetyzm)
niekiedy ważniejsza forma niż treść obrazu
pismo "Die Weissen Blätter": "Koncentracja, oszczędność, ogromna siła, starannie skomponowana forma, patos wyrażający wewnętrzne napięcie".
egzaltacja, deformacja, paroksyzm

Grupy, artyści, pisma

1927 Herwarth Walden w "Der Sturm" ustalił chronologię historyczną:

Oskar Kokoschka, futuryści, zwłaszcza Boccioni, Rosjanie Kandinsky i Chagall, Niemcy Franz Marc i August Macke, Szwajcar Paul Klee, Francuzi Albert Gleizes, Robert Delaunay i Fernand Leger.
1905 Drezno: powstała spokrewniona z fowizmem grupa "Die Brücke"
pomysł założenia wyszedł od studenta architektury Ernsta Ludwiga Kirchnera, pierwszymi członkami byli jego przyjaciele: Fritz Bleyl, Erach Heckel i Karl Schmidt-Rottluff (później: Emil Nolde, Max Pechstein, Otto Mueller).
malarze powoływali się na Gaugina i Van Gogha (tj. fowiści), ale głównie ze względów "duchowych"
poszukiwanie ukrytej obecności natury, stosowanie przejaskrawienia i brutalności
operowanie dużymi, niezróżnicowanymi płaszczyznami barwnymi, mocnym konturem
akty w plenerze (jako utopia wolnego od cywilizacji organicznego bytowania) oraz motywy wielkomiejskie (nocne lokale, cyrki, ulica)
Kirchner: najsilniej indywidualny charakter twórczości, czerpał z neoimpresjonistów, Van Gogha, Muncha, inspiracje kulturami prymitywnymi (na przykład polinezyjską) i niemieckim średniowieczem
członkowie grupy zyskali w większości uznanie, Otto Mueller został profesorem Akademii Wrocławskiej, Pechstein – członkiem Pruessische Akademie der Künste, podobnie Kirchner i Schmidt-Rottluff. Pozycje utracili w 1933, pod dojściu Hitlera do władzy.
obrazy:
Kirchner: "Dziewczyna z japońską parasolką", "Woltyżerka", "Poranek nad jeziorem", "Sanki na śniegu"
Heckel: "Przejrzysty dzień", "Leżąca kobieta", "Białe konie cyrkowe"
Schmidt-Rottluff: "Przerwa w atelier", "Faryzeusze", "Latarnie nad Bałtykiem", "Pejzaż morski"
Nolde: "Pokłon trzech króli", "Taniec przed złotym cielcem", "Panny mądre i głupie", "Ostatnie wieczera"
Pechstein: "Wazon z kwiatami i 2 akty", "Dwa akty", "W lesie"
Mueller: "Dwie kobiety wśród trzcin"

Grupa rozpadła się w 1911, a oficjalnie zakończyła działalność 1913.
k. 1911 Monachium, wokół Wasilija Kandinskiego i Franza Marca – "Der Blaue Reiter"
związek z filozofiami egzotycznymi, "powrót do źródeł", prymitywizm
Wasilij Kandinski: "über der Geistige In der Kunst" ("O duchowości w sztuce"), zerwanie z naturą prowadzące do dekoracyjności
obrazy:
Franz Marc: "Walczące formy", "Wieża niebieskich koni", "Niebieski koń"
August Macke: "Pani w zielonym żakiecie", "Dziewczęta pod drzewami", "Port w Tunezji"
Kandinski: "Kościół w Murnau", "Senna improwizacja"
grupa rozpadła się w 1914 z powodu śmierci Macke i Marca na froncie I wojny światowej i wyjazdu Kandinskiego z Niemiec
Paul Klee, ur. k. Berna, ekspresjonistyczną działalność art. prowadził w Monachium
swoje malowanie określał mianem "improwizacji psychicznej"
obrazy malowane nerwowymi i gorączkowymi pociągnięciami pędzla
spotkania z Alfred Kubin|Kubinem, Schiele'm, Kandinskim, Marciem – pracował nad kolorem
1920-1930 pracował jako wykładowca w Bauhausie
obrazy: "Fen w ogrodzie Marca", "Domy w Saint-Germain",

Inni w Niemczech: Aleksiej Jawlensky, Max Beckmann, Lovis Corinth